موضع‌گیری‌های تند دونالد ترامپ باعث شده است که شائبه انعقاد قراردادی تکمیلی بر سند برجام برای کاهش حقوق ایران پدید آید. آیا آمریکا می‌تواند با ادعای کامل‌نبودن برجام، مترصد اضافه‌کردن متمم‌هایی یا انعقاد قراراد تکمیلی باشد؟
برجام سندي بین‌المللی و نه یک‌سند دوجانبه یا چندجانبه است که در شورای امنیت سازمان ملل متحد به تصویب رسیده است. در حقیقت این‌سند ماهیت خاص خود را دارد؛ ماهیتی که با بسیاری از اسناد بین‌المللی قابل مقایسه نیست. به‌دلیل ویژگی‌های خاص برجام، کنگره آمریکا قانونی را مورد تصویب قرار داد که بر اساس آن، رییس‌جمهور این کشور موظف است که هر 90روز یک‌بار گزارشی از پایبندی ایران به مفاد برجام را ارائه دهد. در حقیقت گزارش رییس‌جمهوري آمریکا می‌تواند مجالی برای خروج یا ماندن آمریکا در برجام باشد. البته خروج این کشور از تعهدات برجام باید مبتنی بر دلایل واقعی صورت گیرد؛ یعنی آمریکا نمی‌تواند گزارشی بر مبنای خواسته‌ها و تمایلات خود ارائه کند بلکه باید برای خروج از برجام، توپ را در زمین ایران بيندازد و مدعی عدم پایبندی ایران به برجام شود. در صورتی که این ادعا صورت گیرد، آمریکا می‌تواند دوباره تحریم‌های سابق را از سرگیرد و همچنین تحریم‌های جدیدی نیز وضع کند. از سوی دیگر، دولت آمریکا این اختیار را دارد که موضوع را به کنگره ارجاع دهد تا نمایندگان ظرف مدت 60روز قانون جدیدی مبنی بر عدم پایبندی ایران به مفاد برجام را وضع كنند تا بر اساس آن تحریم‌های جدیدی را علیه ایران اِعمال کنند. دیگر آنکه ممکن است کنگره، پس از اعلام رییس‌جمهور و رهبران اقلیت و اکثریت کنگره یعنی رهبران دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه مبنی بر رعایت‌نشدن مفاد برجام از سوی ایران، با وضع قانونی جدید، وضعیت تعامل با ایران مورد ارزیابی قرار گیرد. اگر آن قانون رای نیاورد که کار در همین‌جا به‌پایان می‌رسد اما اگر نمایندگان به قانون احتمالی رای مثبت دهند، قانون برای اجرا به رییس‌جمهوري ارجاع می‌شود. حالت سومی نیز وجود دارد و آن زمانی است که رییس‌جمهوري و کنگره، مهلتی دوباره برای راستی‌آزمایی ایران قرار دهند که ممکن است در آن راستی‌آزمایی مجدد برخی از نظارت‌ها مانند بازرسی تمام سایت‌های هسته‌ای و غیرهسته و مراکز نظامی افزایش یابد که به نظر من احتمال تحقق این حالت بسیار زیاد است. به نحوی که بازهم با تعیین یک ضرب‌العجل بر فعالیت‌های ایران نظارت کنند و همان‌طور‌که شما اشاره کردید، ممکن است در این بین تمایل به انعقاد قراردادی تکمیلی داشته باشند.
سند بین‌المللی برجام مورد توافق 6 کشور مهم جهان است. اگر پس از مهلت 90روزه با بررسی‌های کنگره و اعلام نظر رییس‌جمهوري آمریکا چنین نتیجه‌ای حاصل شود که مفاد فعلی برجام پاسخگوی اعتماد مشترک نیست، آیا گسستی عمیق میان آمریکا و کشورهای اروپایی ایجاد نمی‌شود؟ در چنین حالتی نقش اتحادیه اروپا چه خواهد بود؟
کشورهای اروپایی در حال حاضر نیز موضع مخالف خود را اعلام کرده‌اند. از سوی دیگر، روسیه و چین نیز هم‌نظر با اروپا مخالف رویکرد ترامپ در مواجهه با ایران هستند.
اگر اروپا، روسیه و چین با آمریکا همراهی نکنند، رییس‌جمهوري و مجموعه نظام آمریکا متحمل هزینه‌های بسیاری می‌شوند. اگر این همراهی صورت نگیرد و بعضی از کشورهای اروپایی یا روسیه و چین به دلیل مناسبات اقتصادی خود با آمریکا نسبت به رویکرد ترامپ اعتراض نکنند، ممکن است باب مذاکرات جدیدی با ایران باز شود و برجام دستخوش تغییراتی قرار گیرد.
از سخنان شما چنین می‌توان برداشت کرد كه تغییر برجام در صورت همکاری و اراده مشترک اروپا و آمریکا، میسر است و نقض برجام محسوب نمی‌شود اما در‌صورتی‌که اروپا هم‌نظر با آمریکا نباشد و ایالات‌متحده به‌طور‌یک‌جانبه این توافقنامه را نقض کند، چه پیامدهایی برایش در پیش است و متحمل چه هزینه‌هایی می‌شود؟
نقض یک‌جانبه برجام از سوي آمریکا اعتماد عمومی را نسبت به نهادهای بین‌المللی مخدوش می‌کند و استحکام اسناد بین‌المللی را از بین می‌برد و این رویکرد بدعتی خواهد شد تا کشورهایی مثل کره‌شمالی به حل مناقشات از طریق مذاکره اعتماد نکنند. همچنین کشورهایی که در انعقاد برجام مشارکت داشته‌اند، به دولت آمریکا بی‌اعتماد می‌شوند. از سوی دیگر، نقض یک‌جانبه برای خود رییس‌جمهوري آمریکا نیز هزینه‌های بسیاری دارد. زیرا به‌هرحال مردم آمریکا خواهند گفت که دولت پیشین، برای ایجاد صلح جهانی و دوری از هزینه‌های گزاف جنگ، برجام را به انجام برساند؛ یعنی دولت اوباما بدون آنکه جنگ را بر مردم آمریکا تحمیل کند از هسته‌ای‌شدن ایران جلوگیری کرد. حال اگر ترامپ همه این موفقیت‌ها را به دلیل سلیقه سیاسی خود نادیده بگیرد، باید پاسخگوی مردم و تاریخ آمریکا باشد.پس بر اساس چنین پیش‌فرض‌هایی می‌گویم که گزینه مناسب برای آمریکا تعیین یک ضرب‌اعجل و به‌‌طوراحتمال بازرسی بیشتر مراکز هسته‌ای، غیرهسته‌ای و نظامی و تعدیل فعالیت‌های موشکی ایران است.
در صورت نقض یک‌جانبه برجام از سوی آمریکا ایران چه واکنشی می‌تواند نشان دهد؟
در این‌صورت ضرورت دارد که ایران خود را ملزم به اجرای برجام نشان دهد و اظهار دارد که طرف دیگر خلاف پیمان خود عمل کرده است. از‌سوی‌دیگر، باید تعامل ایران با کشورهای اروپایی به‌شدت افزایش یابد تا اعتماد کامل آن‌ها جلب شود تا سرمایه‌گذاری جهانی در ایران ادامه یابد. دیگر آنکه ایران با تکیه بر برجام، تعهدات خود را محترم بشمارد.
البته تا امروز نیز همین‌طور بوده است به‌نحوی که آژانس انرژی اتمی در گزارش‌های خود، به دفعات پایبندی ایران به مفاد برجام را مورد اشاره قرار داده است. در صورت به‌وجودآمدن یک‌همبستگی فراگیر، کشورهایی چون روسیه و چین که از هم‌پیمانان دیرین ایران نیز هستند، با آمریکا به مخالفت خواهند پرداخت و بی‌تردید آمریکا در انزوای شدیدی خواهد رفت. پس در صورت نقض برجام از سوی آمریکا، ایران نباید با روحیه هیجانی و تهاجمی برخورد کند. نباید مسئولان کشورمان نخستين راه را خروج از برجام بدانند زیرا برای آن راه‌حل دیر نخواهد شد. باید گام‌به‌گام و با سیاست‌ورزی پرقدرتی عرصه‌دار میدان دیپلماسی باشیم.
در صورت نقض یک‌طرفه برجام از سوی آمریکا چه نهادهای بین‌المللی می‌توانند در موضوع ورود کنند؟
شورای امنیت سازمان ملل متحد، مجمع عمومی سازمان ملل، آژانس انرژی اتمی، نهادهای حقوق بشری و تشکلات منطقه‌ای می‌توانند به این‌موضوع واکنش نشان دهند. البته باید خاطرنشان کنم که در بند37 برجام، خروج از برجام مورد توجه قرار گرفته است و برمبنای آن، اعاده به وضع سابق حالت پیش آمده در صورت عدول اعضا از برجام است. اما خوشبختانه تا امروز هیچ نهادی به نقض برجام توسط ایران اشاره نکرده است.
برجام از این جهت منحصر به فرد است که قراردادي دو یا چندجانبه نیست. اما آمریکا با این سند طوری برخورد می‌کند که آن را از لحاظ شکلی و محتوایی به چنین سندی تقلیل می‌دهد. ضمانت اجرای این سند رسمی بین‌المللی که باعث بی‌اثر شدن چند قطعنامه مهم شده است، چیست؟
وقتی سندی دو یا چندجانبه باشد، فقط طرفین اجرای آن را رصد می‌کنند اما هنگامی که یک سند بین‌المللی تلقی می‌شود، نهادهای بین‌المللی ناظر آن هستند و ضمانت اجرای آن نیز به‌عهده آن‌ها است. کشورهای5+1 به عنوان نمایندگان جامعه بین‌الملل در مذاکرات حضور داشتند و متن نهایی توافق به عنوان سندي رسمی به تصویب رسید. آژانس انرژی اتمی در گزارش‌های خود روند اجرای برجام را به شورای امنیت اعلام می‌کند و در صورت نقض این سند از سوی هر یک از طرفین تصمیم‌گیرنده است. پس باید ضمانت اجرای برجام را تصمیم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد جست‌وجو کرد.
قدری نیز از این سوی ماجرا صحبت کنیم. اگر احیانا ایران از مفاد برجام تخطی کند چه مسئولیتی متعاقب آن خواهد بود و چه محدودیت‌هایی وضع خواهد شد؟
منافع ایران بیش از کشورهای غربی در برجام پیش‌بینی شده است. از این‌رو، ایران تلاش می‌کند تا حمایت جامعه بین‌المللی را به دست آورد و بهانه به دست کشوری ندهد. ایران سعی می‌کند که اقتدار منطقه‌ای خود را بالا ببرد و با رویکرد صلح‌طلبانه فرهنگ تعامل را گسترش دهد. در جنگ ایران و عراق نیز ایران به دنبال ایجاد صلح و پرهیز از جنگ بود. در نهایت نیز ثابت شد که صدام شروع‌کننده جنگ خونین هشت‌ساله بود. پس از یک سو ایران به‌طورذاتي به دنبال صلح است و از سوی دیگر با رویکردي سیاسی باید به دنبال به دستگیری ابتکار عمل باشد.
این موضوع نیز محقق نمی‌شود مگر با همراه‌کردن دو کشور چین و روسیه. در حقیقت آغازکردن غنی‌سازی و راه‌اندازی سایت‌های هسته‌ای جدید، آخرین راه حل است. خروج ایران از برجام خاتمه برجام است، زیرا یک طرف قرارداد، ایران است. اما به هر حال اگر ایران از برجام خارج شود یا آن را نقض کند، علاوه‌بر آنکه اعتماد کشورهای مختلف جهانی را از دست می‌دهد، با تحریم‌های سنگین جهانی و حتی جنگ رو‌به‌رو خواهد شد.
اگر ایران از برجام خارج شود، آیا تنها ضمانت اجرا، بازگشت به حالت سابق و از سرگیری تحریم‌های گذشته است؟
ممکن است کشورهای غربی ضمانت اجرای خروج ایران از برجام را ذیل بند هفتم منشور ملل‌متحد، اقدام نظامی بدانند. اما چنین حالتی دور از ذهن است زیرا پس از مذاکرات طولانی‌مدت، پرداخت چنین هزینه‌ای برای جامعه بین‌المللی منطقی نیست. شاید در آن حالت فشارهای اقتصادی بر ایران بیشتر شود. البته به نظرم ایران آغازگر خروج از برجام نخواهد بود اما به هر حال اگر چنین حالتی پیش آید حداقل هزینه‌ای که ایران می‌دهد، بازگشت همه تحریم‌های سابق است.
بعضي از مسئولان ایرانی اِعمال تحریم‌های جدید از سوی آمریکا را نقض برجام می‌دانند، در حالی که آمریکا باور دارد آن تحریم‌ها ربطی به مفاد برجام ندارد. فارغ از سیاست‌بازی‌ها، کدام استدلال درست است؟
آمریکا فارغ از وضع تحریم‌های جدید و آشکار، به‌طور ضمنی فشارهایی بر ایران وارد کرده است. براي مثال، با ایجاد مانع بر سر فعالیت‌های اقتصادی بانک‌های ایرانی، آثار رفع تحریم‌ها را کاهش داده است. اگر چنین سیاست‌هایی نقض برجام نباشد، بی‌تردید با روح برجام تعارض دارد. زیرا برجام براساس حسن نیت متقابل منعقد شده است و اگر کشوری بخواهد با طرق مختلف محدودیت‌های جدیدی را وضع کند، خلاف آن حسن نیت رفتار کرده است.
اختلافاتی پیرامون میزان حدودوثغور بازرسی‌ها وجود دارد. دولت ایران باور دارد که بازرسی‌ها نباید در حوزه نظامی باشد اما غربی‌ها اصرار بر نظارات بر بخش‌های نظامی ایران دارند. آنچه در برجام پیرامون نظارت وجود دارد، چیست؟
در برجام نظارت بر بخش‌های هسته‌ای و غیرهسته‌ای پیش‌بینی شده است. در واقع این امکان وجود دارد که برای نیل به نتیجه از بخش‌هایی غیرمرتبط با مراکز هسته‌ای بازدید به‌عمل آید. ایران نیز در مقابل این اختیار را دارد که فقط اذن بازدید از مراکزی را دهد که با سایت‌های مورد درخواست آن‌ها مرتبط باشد.
آمریکا به‌دلیل نارضایتی از وجود سند مهمی چون برجام، قصد فشار مضاعف بر ایران را دارد. از این رو، با طرح مسائل جانبی همچون موضوع سپاه پاسداران می‌خواهد به انتقام‌جویی از ایران بپردازد. به‌همین دلیل، بحث اخیر را داخل در موضوع برجام می توان بررسی کرد نظر شما در خصوص اِعمال چنین فشارهایی چیست؟
قبول دارم که آمریکا در خصومت با ایران هر کاری که می‌توانسته، انجام داده است اما این سخن از سوی مقامات آمریکایی وجهی از اِعراب ندارد زیرا سپاه پاسداران، بخشی از نیروهای مسلح ایران را تشکیل می‌دهد. بر اساس اصول بین‌المللی نمی‌توان ارتش یک‌کشور-به معنای عام- را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داد. سپاه یک گروه خودجوش و خودگردان نیست بلکه نیروی نظامی رسمی ایران است.
اگر آمریکا ادعا دارد که فعالیت‌های سپاه در منطقه تروریستی است، ایران نیز می‌تواند ادعا کند که ارتش آمریکا یا اسراییل در منطقه فعالیت‌های تروریستی انجام می‌دهند. پس به نظر من این موضوع به نتیجه نخواهد رسید.
بعضی از اقدامات آمریکا شاید به‌ظاهر جدای از برجام باشد اما به‌دلیل بالابردن تنش میان دوکشور، اجرای برجام را به‌حاشیه می‌برد. تحریم شرکت‌های وابسته به‌سپاه پاسداران یا تحریم افراد حقیقی، اختلافات را به‌قدری توسعه می‌دهد که هریک از دوکشور مترصد پاسخ به مناقشات برمی‌آیند. به‌نظر می‌رسد با چنین موازی‌کاری‌هایی امکان اجرای برجام سخت باشد. نظر شما در این خصوص چیست؟
روحی که بر برجام حاکم است، حکایت از صلح و امینت جهانی دارد. وقتی نمایندگان کشورهای مختلف ماه‌ها دور یک‌میز به مذاکره می‌پردازند، یعنی تمایل به جنگ ندارند اما در این میان، هنگامی که آمریکا به هرنحوی می‌خواهد ایران را تحت فشار قرار دهد، یعنی روح حاکم بر برجام را نقض می‌کند. اقدامات خصمانه با ماهیت صلح‌طلب برجام در تعارض است.
به‌نظر شما برجام می‌تواند به عنوان یک سند بین‌المللی پابرجا بماند یا با مشکلات ایجاد‌شده از سوی آمریکا از بین می‌رود؟ پیش‌بینی شما از اتفاقات آینده چیست؟
برجام حذف شدنی نیست. فقط ممکن است با فشارهای وارده، قدری زوایه برجام توسعه یابد اما این سند بین‌المللی حتی با نقض یکی از امضاکنندگانش از بین نمی‌رود زیرا هم ایران و هم جامعه بین‌المللی در اجرای آن تعهد دارند پس گمان نمی‌کنم که برجام منتفی شود و شرایط به پیش از انعقاد آن بازگردد.