قانون-تهران، روزگاري به باغ‌هاي سرسبز و خرمش معروف بود؛ باغ‌هايي كه هوش از هر رهگذر مي‌برد. اين روزها ديگر خبري از آن باغ‌هاي دلربا نيست اما بازهم تهران زيباست؛ طبيعت و تاريخي كه زير دود، سرب و بي‌برنامگي مسئولان گمشده است. در اين چند دهه مسئولان هيچ‌گاه تهران را به‌عنوان قطب گردشگری ندیده‌اند. نه‌تنها برای فعالیت‌های حوزه گردشگری همانند اماکن گردشگری و رستوران‌ها برنامه‌ریزی نشده است بلکه هیچ‌گونه زیرساختی نیز پیش‌بینی نکرده‌اند تا تهران بتواند شهری جذاب برای گردشگران باشد. تهران به‌عنوان پایتخت ايران می‌توانست قطب گردشگری در كشور و حتی دنیا باشد اما درعمل تهران تنها به‌عنوان سرپلی برای گردشگران اصفهان، شیراز، مشهد، یزد و ... ایفای نقش می‌کنند؛ گردشگران برای رفتن به مقاصد گردشگری خود تنها از تهران عبور می‌کنند. ظرفيت‌ها و پتانسيل‌هاي گردشگري پايتخت يكي پس از ديگري نابود شد. مدیریت شهری تهران در دهه اخیر با تخریب باغ‌ها و خانه‌های تاریخی ، بسیاری از فرصت‌های گردشگری این شهر را سوزاند. باوجود تمامي ضعف‌ها و كاستي‌ها، گنج‌هاي بسياري در پايتخت نهفته است كه مي‌توان مدت زماني در آنجا به‌دور از استرس، ازدحام و آلودگي به آسايش و آرامش رسيد. تهران تاريخي پر فراز و نشيب داشته است؛ تاريخي كه هنوز بقاياي آن در گوشه كنار شهر خودنمايي مي‌كنند. محله‌هاي تاريخي كه با قدم زدن در آن‌ها گويا در تاريخ سفر مي‌كنيد، اگر در آخر هفته‌هاي خود سوداي تهرانگردي داريد، حتما از عمارت‌ها، كاخ‌ها و خانه‌هاي تاريخي تهران بازديد كنيد و با حال و هواي روزگار گذشته تهران آشنا شويد.
خانه مقدم؛ گران‌ترين خانه تاريخي جهان
موزه مقدم یکی از خانه‌های تاریخی شهر تهران است که به دلیل معماری زیبا و اشیای خاصی که در آنجا نگهداری می‌شوند، از دیدنی‌های محبوب تهران برای گردشگران داخلی و خارجی محسوب می‌شود. موزه مقدم دانشگاه تهران یا به عبارتی خانه مقدم از جمله خانه‌های مجلل دوران قاجار، متعلق به یکی از درباریان آن دوران به نام محمدتقی‌خان احتساب الملک است. احتساب الملک دارای دو پسر به نام‌های حسن و محسن بود که برای ادامه تحصیل به اروپا رفتند. حسن در فعالیت‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی حضور فعالی داشت و در جوانی فوت کرد. از او نمایشنامه بسیار معروف «جعفرخان از فرنگ آمده» به جا مانده است.برادر کوچک‌تر، محسن، پس از اتمام تحصیلات خود در رشته‌های نقاشی، تاریخ هنر و باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۵ ه.ش به ایران بازگشت و به همراه همسر فرانسوی خود «سُلما» در خانه پدری ـ محل کنونی موزه مقدم ـ ساکن شدند و در کنار فعالیت‌های علمی به گردآوری آثار و اشیاي تاریخی و فرهنگی پرداختند.استاد مقدم بسیاری از آثار ارزشمند جمع آوری شده مانند کاشی، قطعات سنگی تراشیده شده و غیره را با الهام از فضاهای سنتی ـ تاریخی به نحو چشمگیری در جای‌جای این عمارت قدیمی نصب و برخی دیگر مانند کلکسیون پارچه، چپق و قلیان، سفالینه، شیشه، تابلو نقاشی، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی و غیره را با نظم و ترتیب خاصی در خانه پدری نگهداری کرد.
خانه قجري اتحاديه
خانه و باغ اتحادیه یا خانه امین‌السلطان، عمارتی مربوط به دوران قاجار است که در مرکز تهران جای گرفته است. خانه - باغ اتحادیه به عنوان تنها بازمانده از خیابان لاله‌زار قدیم و یکی از باارزش‌ترین معماری‌های دوره قاجار شناخته می‌شود. این خانه به دلیل موقعیت مکانی بین خیابان فردوسی و لاله‌زار تهران قدیم، محل رفت و آمدهای مهمانان خارجی روزهای قبل انقلاب و نشست‌های سیاسی هم بوده است. این اثر در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۰۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. اما پس از چندی بعد به حکم دیوان عدالت اداری ایران، خانه اتحادیه، (محل ساخت سریال دایی‌جان ناپلئون) به همراه خانه پدری پروین اعتصامی از فهرست آثار ملی خارج شده و در خطر تخریب قرار گرفتند. این خانه در مهر ۱۳۹۴ توسط سازمان زیباسازی شهر تهران به قیمت ۲۸ میلیارد تومان خریداری و جزو دارایی‌های شهرداری تهران شد. این خانه - باغ زیبا متعلق به امین السلطان، صدراعظم دوره ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه قاجار بوده است، که پس از کشته شدن او، توسط «حاج رحیم اتحادیه» خریداری شد.
تماشاگه زمان
تماشاگه زمان، خانه حسین خداداد که به نام «موزه زمان» هم شناخته می‌شود یک خانه تاریخی مربوط به دوره قاجار است و در تهران، خیابان ولی عصر، خیابان زعفرانیه، نبش چهارراه پرزین بغدادی واقع شده‌است. این اثر در تاریخ دوم بهمن ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۸۶۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.زعفرانیه و بهار و صدای چهچه پرندگان همراه با شمشادهای براق از نم باران بهاری در کنار ساختمان موزه با گچ بری، کاشیکاری، مقرنس و گره چینی، زمان را از یادت می‌برد. بنایی قدیمی و دو طبقه با عمری حدود ۸۰ سال، عمارتی در داخل باغی با وسعت پنج هکتار که قدمتش به زمان محمدشاه و ناصرالدین شاه بازمی گردد.موزه ساعت یا تماشاگه زمان در خرداد ۱۳۷۸ در عمارتی دو طبقه تاسیس شد. طبق اسناد موجود، باغ فعلی موزه که تا پیش از این در دست وراث عبدا... خان منصور بوده است، در سال ۱۳۴۶ توسط حسین خداداد خریداری شد و از آنجایی که این فرد به هنر علاقه‌مند بود، تصمیم گرفت آن را به یک اثر هنری تبدیل کند. وی ساختمانی از خشت و گل در آن بنا نهاد که ۱۰ سال بعد تغییراتی در آن اعمال شد و اسکلت چوبی آن به آهنی تبدیل شد و تغییراتی درون بنا داده شد. استادانی نظیر استاد کاشی برای معماری بنا، مهندس ابتکار به عنوان مشاور ساختمان و طراحان گچبری نظیر حاج عبدالکریم نوید تهرانی، استاد فرهاد یحیی پور و حاج علی شیخی نیز در ساخت این بنای زیبا همکاری کردند. گچبری‌های زیبایی که در این بنا به چشم می‌خورد، درون ساختمان ترکیبی از سبک فرنگی و ایرانی و در سردرها و حاشیه‌ها ترکیبی از سبک قاجاریه و جدید است. از نکات قابل ذکر دیگر این است که اتاقی در این بنا وجود دارد که به اتاق اصفهانی‌ها معروف است و گچبری‌های آن کار سه برادر هنرمند به نام آقایان روحانی است. گچبری‌های اتاق اصفهانی‌ها برگرفته از اتاق موسیقی کاخ عالی قاپوي اصفهان و مربوط به دوره صفویه است. در اتاق تابلویی به نام تابلوی آفرینش نیز گچبری شده است. در تماشاگه زمان شما می‌توانید سیر تکاملی ابزارهای سنجش زمان را در آن مشاهده کنید، از نمونه‌های اولیه، ساعت‌های مکانیکی تا نمونه‌های امروزی‌تر.
عمارت مسعودیه
بنای تاریخی مسعودیه،در خیابان اکباتان تهران، به دستور ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه همزمان با کاخ گلستان احداث شد. این مجموعه در محدوده میدان بهارستان و خیابان‌های ملت و اکباتان قرار دارد و شامل پنج عمارت اصلی و تاریخی است و قدمت آن به سال 1295 می‌رسد. عمارت مسعودیه با توجه به نقشه عبدالغفار، در زمینی به مساحت چهل هزار متر مربع احداث شد. آنچه امروز از این باغ و عمارت باقی مانده نیمه غربی مجموعه در زمینی به مساحت حدود دو هکتار است.تالار سلام این مجموعه زیر نظر صنیع الملک نقاش باشی برای «میرزا آقاخان اعتمادالدوله» صدراعظم آقاخان نوری نقاشی شد. در عمارت مسعودیه کتیبه هایی به تاریخ 1295 هـ . ق باقی مانده است. عمارت اصلی یعنی دو بنای واقع در جبهه جنوبی شامل دیوان خانه و حوضخانه و عمارت سردر، تغییرات عمده‌ای نیافته اند اما بدنه غربی که در کنار خیابان ملت قرار داشت و بدنه شرقی به طور کلی تخریب شده است. در عمارت مشیریه و عمارت سید جوادی نیز تغییراتی مشاهده می شود که باید گفت ناشی از تغییر سلیقه حاکم در اوایل دوره پهلوی بوده است . سردر کالسکه روی عمارت مسعودیه همچنان باقی است.این مجموعه که هم زمان با کاخ گلستان بنا شد و به ویژه تزیینات معماری آن ، متاثر از نفوذ هنر غربی در سال‌های اواخر حکومت قاجار است، در سال 1320 توسط دولت از دختر ظل السلطان خریداری شد و در اختیار وزارت معارف وقت قرار گرفت و بیش از 75 سال در اختیار وزارت آموزش و پرورش بود.این عمارت با تصویب نامه هیات وزیران در اختیار سازمان میراث فرهنگی کشور قرار گرفته است تا کارهای بازسازی و مرمت آن انجام شود.
عمارت و باغ فرمانیه
اثر تاریخی باغ فرمانیه نمونه ای از معماری اصیل ایرانی مربوط به اوایل دوره قاجار با کاشی‌های طرح دار دوره ناصری است. ملک فرمانیه شامل باغ، زمین بایر و چندین رشته قنات، در سال 1326 هـ . ق به «کامران میرزا نایب السلطنه» قاجار تعلق گرفت و پس از فوت او به دخترش رسید. بعد از آن «میرزا فرمانفرما» از شاهزاده های قاجار، شمال باغ، سهم قنات ها و سایر متعلقات را خریداری کرد. در سال 1319 باغ و تمام متعلقات آن به سفارت ایتالیا فروخته شد. بناهای این باغ دارای جزيیات معماری اصیل ایرانی اوایل دوره قاجار است.مجموعه بنای بیرونی شامل یک شاه نشین و دو اتاق سردری در طرفین حوضخانه ، دو اتاق پنج دری در دو طرف شاه نشین مشرف به باغ است. در مرکز این بنا ، حوضخانه هشت ضلعی که با الگوی معماری چهار طبقه چهار صفه و طاق گنبدی طراحی شده ، قرار دارد.گچبری حوضخانه ، چشم را به فراز گنبد، جایی که نورگیر گنبد نور خورشید را به درون می کشد و بر حوض مدور زیرین و پنجره های اُرُسی سه طرف حوضخانه می‌پراکند، راهنمایی می کند.مهم‌ترین عامل تزیینی به کار رفته در بنای بیرونی و اندرونی، کاشیکاری طرح دار دوره ناصری است که به طور یقین از ساختمان دیگری به این بنا منتقل شده است. نمای شمالی بسیار ساده است و با ستون‌های آجری مسطح با تلفیقی از گچ مشاهده می‌شود. نمای جنوبی و اصلی ساختمان بیرونی با ایوان سراسری به فضای باغ گشوده می‌شود. ستون های موجود، بخشی از تزيینات الحاقی است.
خانه وثوق
اين بنا در سال 1253 هـ . ق یا 1211 شمسی در زمان محمدشاه قاجار برای یکی از صاحب منصبان دوره قاجاریه به نام «میرزا محمد قوام الدوله آشتیانی» ساخته شد.این بنا در خیابان 15 خرداد کوچه «میرزا محمود وزیر» قرار دارد. هفت دری در این بنا یکی از تزيینات بنا به شمار می رود. ورود به قسمت داخل ساختمان از حیاط بیرونی و حیاط دَوُرنی از طریق دو راه پله انجام می شود . پله ها دارای ازاره‌های سنگی هستند (آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین بود) که نقوشی روی آن حک شده است. دو راهروی پایین توسط تالار آینه و تـَنـَبی ( محلی است برای پذیرایی) به هم مرتبط می شود ولی راهروهای طبقه دوم به علت وجود شیروانی از داخل ساختمان به هم مرتبط نیست و تنها راه ارتباطی آن‌ها از طریق حیاط است.طبقه اول را روی هم دو تالار بزرگ آینه و تنبی با سفره خانه، دو راهرو و سه اتاق دیگر در ضلع شرقی ساخته شده اند.زیرزمین ساختمان در قسمت زیرین تالار آیینه و تنبی قرار گرفته که تنها از حیاط درونی و توسط دو در می توان به آن وارد شد. آرایش درها از نوع گره سازی با چوب است. نور طبیعی زیرزمین در دو ضلع شمال و جنوب با آجرهای لعاب دار آبی رنگ موسوم به پاچنگ تامین می شود. دیوارهای بنا از خشت و سقف از جنس چوب است. تزيیناتی که در بنا به کار رفته شامل آینه کاری، نقاشی گل و مرغی روی گچ ، مقرنس کاری و گچبری است. کف اتاق ها با کاشی های ابر و باد پوشانده شده و بیشترین تزیین بنا مقرنس کاری است.
خانه امیربهادر
این خانه از مجموعه خانه های با ارزش دوره قاجاریه و در اصل متعلق به شادروان حسین پاشازاده معروف به امیربهادر جنگ ، وزیر دربار و وزیر جنگ مظفرالدین شاه قاجار بوده است. مساحت این بنا در حدود 3000 متر مربع است. در کتیبه دهلیز بنا چنین نوشته اند :«عمل میرزا آقا گچ کار ولد حسین 1318» این بنا در اصل حسینیه امیر بهادر بود که بعدها تحت تملک شرکت پخش سیگار ایران درآمد و در نهایت توسط انجمن آثار ملی خریداری شد و تعمیراتی در آن صورت گرفت. خانه امیربهادر دارای تالار بزرگ آینه‌کاری شده، زیرزمین آینه‌کاری شده ، تالار بزرگ بالا، حوضخانه با تزيینات کاشیکاری و اتاق های متعدد برای برگزاری جلسات و سخنرانی ها و قرائت خانه عمومی و همچنین اتاق های دیگر با کارکردهای مختلف است. این خانه در حال حاضر در تملک «انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» است.