محوطه باستانی پارسه که نزد توده مردم به تخت جمشید نامدار است یکی از ارزشمندترین یادمان‌های تاریخی و جهانی کشور است که به باور همه نویسندگان و پژوهندگان باختری و خاوری (غربی و شرقی) نگین هنر و مِهرازی (معماری) ایرانیان به شمار می رود و آبروی فرهنگی مردمان کهن سرزمینی است که روزگاری سرآمدِ همه کشورهای جهان از نگاه دانش و هنر و فرهنگ بوده اند.

میراث جهانی پارسه را نباید تنها چند کاخ، ستون و سنگ نگاره (نقش برجسته) پنداشت، بلکه شهر باستانی پارسه را باید بیانگر اندیشه والای نیاکان پاک‌سرشتی دانست که آشتی و داد و مهر و دوستی را به جهانیان پیشکش کرده اند. بی گمان دیدن آثار بی همتای محوطه جهانی پارسه، هر انسان خردمندی را به اندیشه وا می‌دارد. جایگاهی که هنوز هم، پس از 25 سده، ویرانه هایش چشم‌نوازی كرده و هر بیننده ای را شیفته خود مي‌كند. یادمانی که نماد خردورزی و اندیشه های ناب و پاک انسانی است و تاریخ و فرهنگ کهن ایرانی را با تاریخ امروزی پیوند می زند. درباره پارسه و شکوه آن، هرچه بگوییم و بنویسیم بازهم کم است و دارای کاستی بی شمار. از همین روی، در دنباله گزارش با این میراث جهانی بیشتر آشنا می شویم.

 شناخت تاریخی هخامنشیان   

 در کرانه (ناحیه) جنوبی ایران و در شمال دریای پارس، استانی جای گرفته است که از روزگار باستان، پارس نام داشته و از آغاز دوره اسلامی مرکز آن، شهرشیراز بوده است. در چند هزار سال پیش و در سرزمین پارس، تیره های بومی این سرزمین، به ویژه ایلامیان سکونت داشته اند که از آنان آثار فراوانی در گوشه و کنار پارس (فارس) برجای مانده است که نشان می دهد این جا، کرانه ای آباد و فرهنگی بوده است.از میان تیره های ایرانی، پارسیان بودند که در سه هزار سال پیش به سرزمین پارس امروزی درآمدند و در چند نقطه از جمله در اَنشان (بیضای کنونی یا ملیان امروز، در 46 کیلومتری شمال شیراز) و پاسارگاد و دیگر کرانه ها، سرپناه (مسکن) گرفتند. قلمرو هخامنشیان بسیار پهناور بود، به گونه ای که از دره سند در هندوستان تا رود نیل در مصر و ناحیه بن غازی در لیبی امروز و از رود دانوب در اروپا تا آسیای مرکزی را دربر می‌گرفت. در این کشور بزرگ، تیره‌های (اقوام) بسیاری با آداب و آیین‌های ویژه خود زندگی می‌کردند و فرهنگ سرزمینی و تباری خویش را پاس می‌داشتند.در حقیقت شناسه ویژه این دولت، احترام به آزادی فردی و تباری، بزرگداشت نظم و قانون، تشویق هنرها و فرهنگ بومی و همچنین گسترش بازرگانی و هنر بود.

 پارسه، نام شهر پارسیان

 نام درست این شهر پارسَه بوده که از نام تیره پارسی گرفته شده است. آن ها سرزمین خود را هم به همان نام، پارس می خواندند که یونانیان پرسیس نوشته اند و ما امروز آن را فارس می نامیم. پارسه، به همین گونه به عنوان نام شهر در سنگ نبشته خشیارشا بر جرز درگاه های «دروازه ملل» نوشته شده است و در لوحه‌های ایلامی به دست آمده از خزانه و باروی پارسه هم آمده است.

 موقعیت جغرافیایی شهر پارسه

 شهر پارسه در دل استان پارس، یعنی میهن هخامنشیان برپا شده است. هنگامی که جاده آسفالته شیراز به اِسپهان (اصفهان) را در پیش می گیریم، پس از پیمودن 30 کیلومتر در سوی شمال خاوری به جلگه مرودشت می رسیم که درازایش از باختر به خاور 60 کیلومتر است و پهنایش تا 70 کیلومتری شیراز می رسد. رود کورش (کُر کنونی) از شمال باختری تا جنوب خاوری جلگه را می پیماید و سیرابش می‌کند. از شمال باختری دشت، رود کوچک‌تری که در قدیم به آن «رود مادی» می‌گفتند و امروز آن را پلوار (پرآب) می نامند، وارد می‌شود که پس از گذر مسافتی در نزدیکی پل خان به رود کُر می پیوندد. رود بزرگ شده کر، مسیر جنوب خاوری را دنبال می‌کند و سرانجام به دریاچه بختگان می‌ریزد. در دامنه خاوری شهر مرودشت کوهی وجود دارد که به کوه مهر یا رحمت نامدار است. پارسه بر روی صخره ای در دامنه یکی از کوهپایه های کوه مهر و به فاصله 57 کیلومتری شمال خاوری شیراز، ساخته شده است و 1770 متر از سطح دریا بلندتر است. این کوه پایه را در قدیم و تا 200 سال پیش «کوه شاهی» می خوانده اند.

 سازندگان پارسه

 داریوش بزرگ در سال 518 پیش از میلاد در آغاز صخره بزرگی را در گستره شمال باختر کوه مهر برگزید تا کوشک شاهانه‌ای برآن بنا نهد و سرانجام بناهای با شکوه پارسه به دست او و پسرش خشیارشا و پسرزاده اش اَردشیریکم، در آن جا ساخته شد. باید دانست که آرمان داریوش شاه از ساختن این کوشک در سرزمین پارس، ساختن پایتختی اداری و سیاسی نبوده است. زیرا این جایگاه از مرکز کشور فاصله زیادی داشته است، بلکه می‌خواسته مرکزی برای آیین‌های (تشریفات) ایرانی درست کند. اِرنست هرتسفِلد که در سال های 1930 میلادی در پارسه کاوش کرده، گفته است : «چنان می نماید که پارسه جایی بوده است که به اَنگیزه های تاریخی و دلبستگی‌های ریشه دار، در زادگاه دودمان هخامنشی ساخته شده و نگهبانی شده و تنها در زمان‌ برگزاری آیین ها و آدابی ویژه از آن بهره برده می شده است».

 تخت جمشید، اَرگ شهر باستانی پارسه

 محوطه تاریخی پارسه که اَرگ شهر باستانی پارسه به‌شمار می رفته است بر فراز صخره ای که از سوی خاور، پشت به دامنه کوه مهر دارد، برپا شده است. در آن کوشک شاهی، چهار بخش مهم ساخته بودند : کاخ های رسمی و آیینی، سراهای نشیمن و کاخ های کوچک خود ویژه (اختصاصی)، خزانه شاهی و دژ و باروی حفاظتی. در جنوب و شمال صفه در دو دوره، که از جریان سیل های کوهستانی به وجود آمده، خانه های بزرگان کشوری و سپاهی جای داشته و در سمت باختر، جنوب باختری و شمال باختری صفه، شهر پارسه جای داشته است. خانه های ساکنان شهر از خشت خام برپا شده بوده است. از همین روی، نشانه های بسیار اندکی از آن‌ها دیده می شود. زیرا که در جای آن ها کشت و کار کرده‌اند و به آرامی بلندی ها را پست و پستی ها را هموار ساخته اند.

 ساخت پارسه به فرمان داریوش شاه

 پارسه بر روی صفه ای برپا شده است که کمی بیشتر از 125 هزارمتر مربع وسعت دارد. شکل آن را می توان یک چهارضلعی به شمار آورد که اندازه های آن کمابیش چنین است : 455 متر در جبهه باختری، 300 متر در سوی شمالی، 430 متر در سوی خاوری و 390 متر در سوی جنوبی. سنگ نبشته داریوش شاه بر دیوار جبهه جنوبی تخت، آشکارا گواهی می دهد که در این جا، هیچ بنایی از پیش وجود نداشته است.

 بخش های گوناگون پارسه

 میراث جهانی پارسه دارای بخش ها و آثار گوناگونی است که در این جا به نام های آن ها اشاره خواهد شد : پلکان‌های ورودی، در فرعی، دروازه ملل، خیابان سپاهیان، کاخ یا دروازه نیمه تمام، کاخ صد ستون یا تالار تخت، خزانه پارسه، کاخ شهبانو یا موزه امروزی، حیاط آپادانا، کاخ بار آپادانا، کاخ داریوش شاه یا تچر، کاخ «ه»، کاخ خشیارشا یا هَدیش، کاخ «ج»، کاخ سه دری یا کاخ مرکزی، چاه سنگی، آرامگاه‌های شاهی و دیگر آثار، محوطه باستانی ارزشمند پارسه را تشکیل می دهند. پارسه، ارزشمندترین میراث جهانی کشور و نگین هنر و مِهرازی ایرانیان را پاس داریم و بر ایرانی بودن خویش، بیش از پیش ببالیم و در آن اندیشه کنیم.