ميزان كل فرسايش خاك در جهان 26 ميليارد تن و سهم ايران از آن در حدود 2 ميليارد تن است
اولين خسارت‌هاي حذف پوشش گياهي، برخورد مستقيم باران با خاك و كاهش نرخ نفوذپذيري آب در خاك است
سيل نه‌تنها بلا نيست بلكه يك نعمت است. جلگه حاصلخیز خوزستان از همين وقوع نعمت سيل به‌وجود آمده است
پنج برابر ظرفيت مراتع در كشور، دام وجود دارد. بيش از سه برابر زمان مجاز، چراي دام در داخل مراتع كشور انجام مي‌شود
بيابان‌زايي از اينجا شروع مي‌شود كه حتي اگر بارندگي نيز رخ بدهد، به‌دليل حركت خاك‌دانه‌ها ، ديگر امكان نفوذ آب در خاك وجود ندارد
زماني‌كه در بحث ميزان پوشش گياهي آماري وجود ندارد، انتظار نمي‌رود كه آماري از ميزان نرخ نفوذناپذيري خاك وجود داشته باشد
باران نعمتي است كه اين روزها در كشور به‌دليل نبود مديريت اصولي به نقمت تبديل شده است. سيل در سيستان و بلوچستان، لرستان، كردستان، زنجان، آذربايجان شرقي و غربي جان ده‌ها تن از هموطنان عزيزمان را گرفته است. اما چراكشوري كه با پديده خشكسالي و كاهش نزولات‌جوي مواجه‌است، با چنين سيل ويرانگري مواجه مي‌شود؟
پاسخ اين پرسش در هشدارهايي است كه طي چند دهه اخير توسط كارشناسان گفته شده اما گوش شنوايي براي آن وجود نداشته است. هشدارها درباره فرسايش خاك، كاهش نرخ نفوذپذيري خاك و رشد شتابان بيابان‌زايي بوده است. براساس آمار، ميزان كل فرسايش خاك در جهان 26 ميليارد‌تن است و سهم ايران از آن در حدود دوميليارد تن است. براساس همين آمار، ايران، رتبه نخست فرسايش خاك در جهان به‌شمار مي‌رود. با نگاهي به اين آمار و جايگاه ايران در فرسايش خاك، مي‌توان به ارتباط سيلاب‌هاي چند سال اخير كشور با اين موضوع پي برد.
مهم‌ترين دليل وقوع سيل
يك كارشناس محيط‌زيست به «قانون» درباره تاثير فرسايش خاك بر وقوع سيل مي‌گويد:«كاهش پوشش گياهي، مهم‌ترين عامل وقوع سيل در كشور است. پوشش گياهي مناسب موجب نفوذ 50 درصد از آب به داخل خاك مي‌شود. نفوذ آب در خاك، سفره‌هاي زيرزميني را تقويت مي‌كند و نرخ فرسايش خاك را كاهش مي‌دهد. بيش از 80درصد از قدرت تخريب خاك‌دانه‌ها، زماني است كه قطره‌هاي باران با زمين برخورد ميكنند. اين قدرت تخريبي، با پوشش گياهي گرفته و موجب حفظ خاك‌دانه‌ها مي‌شود. هنگامي‌كه پوشش‌گياهي‌حذف‌شود، قدرت قطره‌هاي باران كه با خاك برخورد ميكنند، باعث پاشيدگي ساختار خاك‌دانه‌ها و حركت آن‌ها مي‌شود. علاوه‌بر اينكه خاك را از دست ميدهيم، تمام خلل و فرجي كه در سطح زمين وجود دارد نيز، پر مي‌شود. درحقيقت اولين خسارت‌هاي حذف پوشش گياهي، برخورد مستقيم باران با خاك و كاهش نرخ نفوذپذيري آب در خاك است».
كاهش نرخ نفوذپذيري آب در خاك
خاكپور در ادامه درباره نحوه‌ي وقوع سيلاب عنوان مي‌كند:« بحث كاهش نفوذ آب در خاك در درازمدت موجب كاهش ميزان سفره‌هاي‌زيرزميني مي‌شود. باتوجه به برداشت‌هايي بي‌رويه از سفره‌هاي زيرزميني در بيشتر مناطق كشور، شاهد پديده بيابان‌زايي هستيم. بيابان‌زايي از اينجا شروع مي‌شود كه حتي اگر بارندگي نيز در كشور رخ بدهد، به‌دليل حركت خاك‌دانه‌ها، تمامي منافذ ورودي آب پر شده است و ديگر امكان نفوذ آب در خاك وجود ندارد. كاهش نرخ نفوذپذيري آب در خاك باعث مي‌شود حجم زيادي از بارش‌ها درحدود 80درصد به‌صورت « روان آب» حركت كنند. هنگامي‌كه روان آب‌ها حركت ميكنند، به‌دليل نبود مانع، با سرعت بيشتري به نقطه تمركز مي‌رسند و در آنجا سيل ايجاد مي‌شود».
چراي دام، مهم‌ترين دليل تخريب پوشش گياهي
اين كارشناس محيط‌زيست با اشاره به عوامل كاهش پوشش گياهي مي‌گويد:« مهم‌ترين دليل كاهش پوشش گياهي به‌دليل چراي بيش از اندازه دام است. پنج برابر ظرفيت مراتع در كشور، دام وجود دارد. بيش از سه برابر زمان مجاز، چراي دام در داخل مراتع كشور انجام مي‌شود. تمامي اين عوامل موجب فقر پوشش گياهي مي‌شود.
يكي ديگر از اين عوامل، نابودي جنگل‌ها است. اين اتفاق به‌دليل زغال‌گيري، بحث اراضي و پروژه‌هاي عمراني صورت مي‌گيرد. در جنگل‌هاي زاگرس‌كه به‌عنوان جنگل‌هاي شارژ منابع آبي نيز به‌شمار مي‌روند با ضعف شديدي مواجه هستيم. علاوه‌بر اينكه منابع آبي را از دست ميدهيم، خاك را نيز از دست ميدهيم. از دست رفتن منابع آب و خاك پيامدهايي همچون سيلاب‌هاي اخير را درپي دارد».
بلاي انساني نه بلاي طبيعي
خاكپور با اشاره به سيل به‌عنوان بلاياي طبيعي تصريح مي‌كند:« در مديريت كشور يك ادبياتي استفاده مي‌شود تحت عنوان بلاياي طبيعي. من به شدت مخالف اين ادبيات هستم. ما دركشور بلاي‌طبيعي نداريم. اگر به حكمت خداوند در آفرينش طبيعت دقت كنيم، بلاي طبيعي از حكمت خداوند دور است. اين اتفاقاتي كه ما نامش را بلاي طبيعي گذاشته‌ايم، در واقع بلاي انساني است. به هرحال نمي‌توانيم سيل را منكر شويم. حتي در بهترين شرايط ايده‌ال نيز مي‌توانيم سيل داشته باشيم اما درصورتي كه شدت بارش باران بالا باشد چگونه مي‌توانيم از ميزان خسارت اين سيل‌ها جلوگيري كنيم؟ مديريت رودخانه‌هاي‌كشور راه‌حل مهار سيل است. متاسفانه اتفاقي كه درحال حاضر رخ داده است ناشي از سوء مديريت رودخانه‌هاست. تمامي حريم رودخانه‌ها تصرف شده و دربرخي از مناطق حتي در بستر رودخانه ساخت و ساز انجام شده است.
در زمان وقوع سيل، قرار است اين پديده در مسير طبيعي خود حركت كند و هنگامي‌كه ما در مسير سيل، خانه ساخته‌ايم، همين مساله موجب خسارت مالي، جاني و بلا مي‌شود.
سيل نه‌تنها بلا نيست بلكه يك نعمت است. جلگه خوزستان يكي از حاصلخيزترين جلگه‌ها و مناطق كشور است كه از همين وقوع نعمت سيل به‌وجود آمده است. سيل موجب ايجاد جلگه مي‌شود. سيل خاك را شست‌وشو داده كه ميانگين استاندارد جهاني آن درحدود 6 تن در سال است. در ايران حدود 17 تن فرسايش خاك در هر هكتار رخ مي‌دهدكه به طور دقیق سه برابر ميانگين جهاني فرسايش داريم».
طرح‌هاي آبخيزداري؛ راه‌كار مهار سيلاب
خاكپور درباره راه‌حل فعلي مهار سيلاب و افزايش نفوذپذيري خاك مي‌گويد:« توسعه پوشش‌گياهي، بهترين راه‌كار فعلي اين موضوع است. البته در برخي نقاط امكان ايجاد و توسعه پوشش گياهي وجود ندارد.
يكي از كاركردهاي مهم فعاليت‌هاي مكانيكي در بحث آبخيزداري همين است. با ايجاد سازه‌هاي مكانيكي در آبراهه‌ها باعث ايجاد تاخير در منطقه تمركز مي‌شويم. نقطه تمركز، نقطه‌اي است كه آب از تمام آبراهه‌هاي يك حوزه در يك زمان مشخص، به آن نقطه مي‌رسد و آنجا تبديل به سيل مي‌شود. نقش پوشش گياهي ايجاد تاخير در نقطه تمركز است. در مناطقي كه پوشش گياهي نداريم، مي‌توان با عمليات مكانيكي آبخيزداري اين تاخير را ايجاد كرد. »
آماري از فرسايش خاك نداريم
او درباره وجود آمار دقيق از فرسايش خاك مي‌گويد:« متاسفانه بعيد مي‌دانم روي اين موضوع كار يا مطالعه‌اي شده باشد. براي داشتن چنين آماري، بايد از ميزان پوشش جنگلي در كشور يك آمار مشخص وجود داشته باشد. چنين آماري در كشور وجود ندارد كه سازمان‌هاي مربوطه به آن استناد كنند. زماني‌كه در بحث ميزان پوشش‌گياهي آماري وجود ندارد، انتظار آن نمي‌رود كه آماري از ميزان نرخ نفوذناپذيري خاك وجود داشته باشد».